हामी सबैलाई थाहा छ, यो प्रविधीको युग हो । दिन प्रती दिन प्रविधी क्षेत्रले गरेको प्रगतीले मानव जगत दंग छ । हुन त प्रविधी मानिसहरुले नै विकास गरेको एउटा माध्यम हो, जसले हाम्रो दैनिक जिवनमा सहजता ल्याउँछ । पछिल्लो समय मानिसहरु कुनै उद्योगमा सामान उत्पादन गर्ने वा मानिसको निर्देशन चाहिने उपकरण भन्दा पनि आफ्नै स्वविवेकले काम गर्ने उपकरणको विकासमा लागिसकेको छ । प्रविधीको उच्चतम विकासले मानव जातीमा जन्माएको प्रश्न हो, प्रविधी वरदान हो कि अभिसाप?

खैर, यो प्रश्नलाई यही थाती राखेर भन्नु पर्दा, प्रविधी बिनाको हाम्रो जिवन अब भने सम्भाव छैन । मानिसहरुलाई सहयोग गर्न मात्र होईन, मानिसले भन्दा छिटो, राम्रो र तथ्य परक तथा बौद्धिक कुरामा अब एआई नै अगाडी पुग्दै छ । हो, अबको समय कुनै मानिसको बौद्धिक मौलिकता (Intellectual Creativity) लाई प्रविधीको रुपमा एआई (Artificial Intelligent) ले चुनौती पेश गर्ने छ ।

मानिसको बौद्धिक क्षमतालाई एआईले चुनौती दिने कुरा विश्वभरी तब बहसमा आयो, जब सन २०२२ नोभेम्बर ३० मा एआईको विकास सम्बन्धी काम गरिरहेको ओपन एआई (Open AI) ले आफ्नो नयाँ उत्पादनको रुपमा च्याट जिपिटि (Chat-GPT) लाई विश्वभरी परिक्षणको रुपमा सार्वजानिक गर्‍यो ।

के हो च्याट जिपिटी?

च्याट जिपिटी ओपन एआई भन्ने प्रविधीको विकासमा अनुसन्धान गरिरहेको कम्पनीले विकास गरेको एआई च्याट बोर्ड हो । च्याट भनेको एकाअर्का बिच संवाद हो भने जिपिटी (GPT) भन्नाले यहाँ Generative Pre-trained Transformer रहेको छ ।  जहाँ हरेक प्रयोग कर्ताले एआई सँग मेसेज गरेर संवाद गर्न सकिन्छ । प्राय: जस्तो सुकै प्रश्न सोधे पनि यसले साधारण र प्रष्ट बुझिने भाषामा सरल उत्तर दिन्छ । प्रयोग कर्ताले दिएको निर्देशन अनुसार यसले कथा, कविता, विभिन्न प्रकारको चिट्ठिहरु सजिलै लेखिदिन्छ ।  यो एआई च्याट बोर्डको सार्वजानिक भए सँगै विश्वभरी विभिन्न सकारात्मक तथा नकारात्मक टिकाटिप्पणी भईरहेको छ । कसैले यसलाई गुगलको विकल्पको रुपमा व्याख्या गरे । कसैले मानिसको बौद्धिक क्षमताको लागी चुनौती बताए ।  

त्यस्तै त ओपन एआई (Open AI) ले यस भन्दा अगाडी DALL E 2 नामक सफ्टवेयरको विकास गरिसकेको छ । जसले प्रयोगकर्ताले दिएको निर्देशनको आधारमा तस्बिर बनाउने गर्छ ।

च्याट जिपिटीले प्रयोग कर्ताको साधारण प्रश्नको त उत्तर दिने नै भए, यसले कम्प्युटर प्रोग्रामिङ भाषामा सोधिएको प्रश्नको पनि उत्तर दिन्छ । तर, यसले सबै प्रश्नको सही उत्तर दिन सकिदैन भनेर ओपन एआईले पनि स्विकारेको छ । विशेषगरी २०२१ पछीका विश्वभरका तथ्यांकमा यसले दिएको जवाफ गलत हुन सक्ने एआई आफैले स्विकार्छ । मैले नि केहि समय यसको प्रयोग गरे । साच्चै एआई प्रविधिको युगमा यो एउटा गज्जबको विकास हो ।

मैले सोधेको केहि प्रश्नमा च्याट जिपिटिले दिएको उत्तरको गुगल नेपाली अनुवाद तल दिइएको छ ।

के च्याट जिपिटीले अब भविष्यमा विद्यालय र शिक्षकहरुलाई विस्थापित गर्ने छ?

Chat GPT वा कुनै अन्य भाषा मोडेलले भविष्यमा विद्यालय र शिक्षकहरूलाई प्रतिस्थापन गर्ने सम्भावना छैन। जबकि भाषा मोडेलहरूले धेरै जानकारी प्रदान गर्न सक्छन् र सिकाइमा मद्दत गर्न सक्छन्, तिनीहरू कक्षाकोठामा भएको र शिक्षकबाट प्रत्यक्ष निर्देशन प्राप्त गर्ने अनुभवलाई पूर्ण रूपमा दोहोर्याउन सक्षम छैनन्। शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई जानकारी बुझ्न र कायम राख्न मद्दत गर्न, साथै सिकाइ प्रक्रियामा समर्थन र मार्गदर्शन प्रदान गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। थप रूपमा, विद्यालयहरूले सिकाइ र सामाजिककरणको लागि एक संरचित वातावरण प्रदान गर्दछ जुन विद्यार्थीहरूको समग्र विकासको लागि महत्त्वपूर्ण छ।

अबको एआई (AI) युगको लागी कस्तो शिक्षा प्रणाली आवश्यक छ ?

यस प्रश्नको कुनै एक-आकार-फिट-सबै उत्तर छैन, किनकि आवश्यक पर्ने विशिष्ट शिक्षा प्रणाली निश्चित समाजको विशिष्ट लक्ष्य र आवश्यकताहरूमा निर्भर हुनेछ। यद्यपि, त्यहाँ केही सामान्य सिद्धान्तहरू छन् जुन अर्को एआई युगको लागि शिक्षा प्रणाली डिजाइन गर्दा लागू गर्न सकिन्छ:

१)प्राविधिक सीपहरूमा जोड: जीवनका सबै पक्षहरूमा प्रविधिको बढ्दो महत्त्वको साथ, व्यक्तिहरूको लागि कम्प्युटर विज्ञान र डेटा विश्लेषण जस्ता प्राविधिक सीपहरूमा बलियो जग हुनु महत्त्वपूर्ण हुनेछ।

२)सफ्ट (Soft) सीपहरूमा जोड: प्राविधिक सीपहरूका अतिरिक्त, अर्को एआई युगले व्यक्तिहरूलाई बलियो सञ्चार, सहयोग, र समस्या समाधान गर्ने सीपहरू पनि आवश्यक पर्दछ।

३)लचिलोपन: एआई युगमा रोजगारी बजारको आवश्यकता र मागहरू द्रुत रूपमा परिवर्तन हुने सम्भावना भएकाले शिक्षा प्रणालीलाई लचिलो र अनुकूलनीय बनाउनु पर्छ।

४)आजीवन सिकाइ: शिक्षा प्रणालीले व्यक्तिको करियरभरि निरन्तर सिकाइ र विकासलाई प्रोत्साहन र समर्थन गर्नुपर्छ।

५)नैतिक विचारहरू: शिक्षा प्रणालीले AI को प्रयोगसँग सम्बन्धित नैतिक विचारहरूलाई पनि सम्बोधन गर्नुपर्दछ, जस्तै AI को पूर्वाग्रहलाई स्थायी बनाउने सम्भावना वा स्वचालनको नैतिक प्रभावहरू

अबको विश्व कस्तो हुने छ ?

यो धेरै जटिल र अन्तरसम्बन्धित कारकहरु द्वारा प्रभावित भएकोले भविष्य कस्तो हुनेछ भनेर भविष्यवाणी गर्न गाह्रो छ। यद्यपि, यो सम्भव छ कि विश्वले आगामी वर्ष र दशकहरूमा महत्त्वपूर्ण तरिकामा परिवर्तन र विकास जारी राख्नेछ। भविष्यलाई आकार दिन सक्ने केही सम्भावित घटनाहरूमा प्रविधिको विकास, राजनीतिक र आर्थिक प्रणालीमा परिवर्तन, वातावरण र प्राकृतिक स्रोतहरूमा हुने परिवर्तनहरू, र विश्वभरका व्यक्ति र संस्थाहरूको कार्य र निर्णयहरू समावेश छन्। वर्तमान घटनाहरूको बारेमा सूचित रहनु र भविष्यलाई सकारात्मक तरिकामा आकार दिन सक्रिय हुन महत्त्वपूर्ण छ।

मानिसहरुको प्रविधी प्रती बढ्दै गरेको परनिर्भरताको प्रभाव कस्तो रहने छ? 

प्रविधिमा बढ्दो निर्भरताको सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभावहरू छन्। केही सकारात्मक प्रभावहरूमा उत्पादकता वृद्धि, सूचनामा सजिलो पहुँच, र सुधारिएको सञ्चार समावेश छ। अर्कोतर्फ, त्यहाँ पनि नकारात्मक प्रभावहरू छन् जस्तै आमने सामने कम्युनिकेशन, जागिरको सम्भावित हानि, र स्क्रिन समय बढेको। मानिसहरूको लागि तिनीहरूको टेक्नोलोजीको प्रयोगमा सन्तुलन खोज्नु र यसमा धेरै भर पर्नुका फाइदाहरू र सम्भावित कमजोरीहरू बारे सचेत हुनु महत्त्वपूर्ण छ।

आधुनिक विश्वको सबैभन्दा ठुलो समस्या के हो?

आधुनिक संसारको सबैभन्दा ठूलो समस्या पहिचान गर्न गाह्रो छ, किनकि यस विषयमा विभिन्न व्यक्तिहरूको फरक फरक विचार हुन सक्छ। कतिपयले जलवायु परिवर्तन नै आज विश्वको सबैभन्दा ठूलो समस्या हो भनी तर्क गर्न सक्छन् भने अरूले गरिबी, असमानता वा राजनीतिक द्वन्द्व जस्ता मुद्दाहरूलाई औंल्याउन सक्छन्। अझै पनि अरूले विश्वास गर्न सक्छन् कि रोग, शिक्षामा पहुँचको कमी, वा मानव अधिकार उल्लङ्घन जस्ता समस्याहरू संसारको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण समस्याहरू हुन्। विश्वले धेरै जटिल र अन्तरसम्बन्धित समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ र यी चुनौतिहरूलाई सम्बोधन गर्न जीवनका सबै क्षेत्रका मानिसहरूको प्रयास आवश्यक पर्दछ, समाधान खोज्नका लागि मिलेर काम गर्नु आवश्यक छ।

मलाई लाग्छ , च्याट जिपिटिमा रहेको विविध कमजोरीहरु विस्तारै सच्चिदै जानेमा भने कुनै शंका छैन । च्याट जिपिटीको यो रुपले प्रष्ट पारिसकेको छ कि अब विश्वमा हामीले कल्पना नै गर्न नसकिने प्रविधीहरुको विकास छिट्टै हुने छ । अबको ३०-४० बर्षमा साच्चै विश्व कस्तो हुने छ ? यो प्रश्नले आजको मानिसहरुको मगज सोचमग्न छ ।

च्याट जिपिटीले के देखाएको छ भने अब शिक्षकहरुले पढाउन थप अनुसन्धान, प्रयोगात्मक कार्यमा धेरै मिहेनेत गर्नु पर्ने छ । बौद्धिक क्षमता प्रयोग हुने क्षेत्रमा मानव समुदायले अझै पसिना बगाउनु पर्ने छ । यदी मानिसहरुको भन्दा प्रविधीको बौद्धिक क्षमता बढी प्रभावकारी भएको खण्डमा मानिसहरु यस क्षेत्रबाट पनि विस्थापित हुने हो कि ? भन्ने बहसहरु सुनिन थालेको छ । अनि अर्को कुरा के हो भने यस्ता प्रविधीले अझ मानिसहरुको प्रविधी प्रतिको परनिर्भरता बढाउने पक्का पक्की छ ।के अबको विश्वमा एआई (AI) को राज हुने वाला छ ? सोच्नु पर्ने विषय ।